مقام معظم رهبری:

آنچه مهم است حفظ راه شهداست،

یعنی پاسداری از خون شهدا،این وظیفه اول ماست.

ای شهیدان ، عشق مدیون شماست

هرچه ما داریم از خون شماست

ای شقایق ها و ای آلاله ها

دیدگانم دشت مفتون شماست . . .

****

خلبان شهید، بابایی!
غرق خون، روسپید، بابایی!
رمز و راز تو را نفهمیدیم
و نماز تو را نفهمیدیم
خون تو خاک را طراوت داد
و به ما درس استقامت داد
می شود تا همیشه باقی بود
با لب تشنه نیز ساقی بود
بازعهد ازل شکوفا شد
زخم های غزل شکوفا شد
درحقیقت بهشت سهم شماست
بهترین سرنوشت سهم شماست
در شکوه شهادت و هجرت
آنچه قرآن نوشت سهم شماست …

ایثار و شهادت در مكتب تشیع از موضوعات حائز اهمیت می باشد؛ و جای تحقیق فراوان دارد. لذا این مقاله با عنوان ایثار و شهادت در آموزه ی سیاسی - فرهنگی شیعه ، در صدد است تا این موضوع را در ابعاد گوناگون ، از جمله جایگاه ایثار و شهادت در مكتب تشیع، روش و سیره ائمه معصومین دراین باره و همچنین نهضت عاشورا به عنوان الگوی ایثار و شهادت ، و آموزه ی سیاسی - فرهنگی آن بپردازد. چرا كه درهیچ مكتبی به اندازه ی مكتب تشیع به ایثار و شهادت تاكید وتوجه نشده است ؛ در واقع اسوه های ایثار و شهادت را تنها در این مكتب می توان جستجو كرد.

ایثار واژه ی مقدسی است كه در شكل های مختلف تجلّی پیدا می كند . فداكاری، گذشت، مهرورزی، دوستی، محبت، بخشش مال و..... مصادیق بارزی از ایثار هستند؛ اما والاترین مراتب رفتار ایثارگرانه را می توان درعرصه ی جهاد در راه خدا مشاهده كرد، كه با نوشیدن شربت شهادت ، جانبازی و اسارت در چنگال دشمنان تۆام است . این گونه ایثارگری ها از چنان قداست و عظمت برخوردار هستند كه سایر شكلهای ایثار در مقابل آنها ناچیز وكوچك به حساب می آیند. پژوهش حاضر به تبیین نظری مفهوم ایثاروشهادت درآموزة اعتقادی و فرهنگی شیعه پرداخته است. در درون هر فرهنگ لایه های مختلفی وجود دارد و اعمال و رفتار انسان كه در پایی نترین بخش فرهنگ و در افق تمدن بروز و ظهور پیدا می كند، ریشه درهمه آن لایه ها دارد. لذا ایثار و شهادت دردرون هر فرهنگ ازهمه لایه های فوق بهره می برد. ازاین روبا نگاهی به بستر معنایی ایثاروشهادت درفرهنگ غنی شیعه كه اینك به صورت قطب بزرگ دین اسلام درآمده است، شناخت جایگاه آن در مكتب تشیع نه تنها ضروری،بلكه به عنوان وظیفه اسلامی یاد می شود. براین اساس با مراجعه به روایات اهل بیت)ع( و زندگانی آنان می توان بدین امرپرداخت كه آن بزرگواران چه قدربه ایثاروگذشت توجه و عنایت داشته اند. بنابراین موضوع ایثار اهمیت فراوانی دارد، این اهمیت تا بدانجاست كه در مكتب تشیع، به عنوان یك امر دینی در سازمان بخشیدن به جوامع و دفاع ازجامعه زندگی جمعی در بعد اعتقادی و فرهنگی، نقش بسیاری داشته است. هدف از ارائه این مقاله شناساندن جای گاه ایثار و فضلیت آن در آموزه سیاسی شیعه و تصریح آن جهت بالا بردن روحیه ایثار و ایثارگری در افراد و جامعه است.

دلایل مشروعیت ایثار و شهادت: 

الف. آیات قرآن

عنوانی است كه بر تلاش و مبارزه با دشمن اطلاق می شود. این كه » جهاد در راه خدا «گروهی ازمۆمنان با جان و مال خویش با خدا معامله می كنند و درمقابل بذل جان و مال بهشت جاویدان الهی را دریافت می كنند، بر چنین افرادی هم صدق می كند . قبل از بررسی این دلیل چند نمونه از آیات قرآن را كه درباره ی جهاد با تعابیر مختلفی وجود دارد، می آوریم. این آیات با توجه به اطلاقی كه دارند علاوه بر شهادت ناظر به عملیات استشهادی نیز می باشند : ان الله اشتری من المۆمنین انفسهم و اموالهم بان لهم الجنه یقاتلون فی سبیل الله فیقتلون و یقتلون وعداً علیه حقاً فی التوریة و الانجیل و القرآن ومن اوفی به عهده من الله فاستبشروا ببیعكم الذی بایعتم به و ذلك هو الفوز العظیم ( توبه/ 111 )

در این آیه از معامله ی گروهی از مۆمنان با خدا سخن گفته شده كه جان و مال خود را به خدا تقدیم می كنند و در مقابل بهشت جاویدان الهی را دریافت می كنند در راه خدا می جنگند، می كشند و كشته می شوند این دو تعبیر وعنوان، شامل هر دو گروهی كه در سطرهای پیشین معرفی كردیم، می شود؛ هم كسی كه به قصد قربت به میدان جهاد و شهادت قدم می گذارد و به دست دشمن شهید می شود و هم كسی كه با همین انگیزه به مصاف با دشمن می رود و برای نابودی جمعی از دشمنان اقدامی می كند كه خودش هم در ضمن كشته می شود. هر دو با خداوند عقدی منعقد می كنند تا بر اساس آن جان و مال خود را با بهشت ابدی معامله كنند. بلكه می توان صدق مفهوم» اشتراء «به معنای خرید جان و مال مۆمن توسط خداوند در برابربهشت( بروجردی ،سید ابراهیم ،تفسیرجامع ، تهران: انتشارات صدر، چاپ سوم ، 1341 ش، ج 3، ص210 )را در عملیات استشهادی روشن تر یافت. چون حقیقتاً جانش را به خدا می فروشد. و من الناس من یشری نفسه ابتغاء الله و الله رۆوف بالعباد ) بقره/ 2-7 (

این آیه نیز شبیه آیه ی قبلی است كه بعضی از انسان ها برای رضایت الهی جان خود را فدا می كنند و به او واگذار می نمایند.

جاهدوا باموالكم و انفسكم فی سبیل الله ذلكم خیر لكم ان كنتم تعلمون )توبه/ 41 (

در این آیه به همه ی مردم دستور می دهد كه با اموال و جان های خودتان در راه خدا جهاد كنید كه خیر شما درآن است جهاد با مال و جان نیز عنوانی است كه بر هر دو گروه یاد شده، منطبق است. كسی كه به عملیات شهادت طلبانه اقدام می كند، حقیقتاً در راه خدا مجاهده می كند؛ هم انگیزه اش الهی است و هم هدفش ضربه زدن به دشمنان خدا و یاری دین اوست. اطلاق لفظ جهاد فی سبیل الله شامل چنین فردی هم می شود .

ما كان لاهل المدینه و من حولهم من الاعراب ان یتخلفوا عن رسول الله و لا یرغبوا بانفسهم عن نفسه ذلك بانهم لا یصیبهم ظما و لا نصب و لا مخمصه فی سبیل الله و لا یطئون موطئاً یغیظ الكفار و لا ینالون من عدو نیلا الا كتب لهم به عمل صالح ان الله لا یضیع اجر المحسنین ( توبه/ 12 )

در این آیه ی مباركه از این كه مسلمانان از دستور رسول خدا سرپیچی نموده و برای حفظ جان خود پیامبر را حمایت نكنند و بدین وسیله از جان آن حضرت چشم بپوشند، اظهار ناخشنودی شده و آن را زیبنده ی مسلمانان ندانسته است. سپس از پاداشی كه از ره گذر تحمل تشنگی، خستگی و گرسنگی درراه خدا ومقاومت دربرابر ضربات دشمن نصیب مسلمانان خواهد شد، سخن می گوید. بدیهی است وقتی كه مسلمانان مجاز نباشند برای حفظ جان خود، از جان پیامبر كه در معرض خطر قرار می گیرد، بگذرند و موظف باشند برای حمایت از پیامبر فداكاری نموده و از جان خود بگذرند و مشكلات را تحمل نمایند، به طریق اولی چنین وظیفه ای را در راه حفظ دین و حمایت از راه و رسم پیامبر و هدف آن حضرت بر عهده دارند. پس جانبازی در راه دین خدا نه تنها مانعی ندارد، بلكه وظیفه ی مسلمانان بوده و از بهترین اعمال به شمار می رود و یكی ازمصادیق بارز جانبازی درراه دین خدا انجام »عملیات استشهادی« برای ضربه زدن به دشمنان است. (بروجردی، همان، ص 222 )

»واعدوا لهم ما استطعتم من قوه و من رباط الخیل ترهبون به عدوالله و عدوكم ) « انفال/6 (

این آیه به مسلمانان امر می كند كه هر قدر توان دارید، ازنیروی انسانی و ادوات جنگی تدارك ببینید كه در برابر مشركان همواره مهیا باشید( قرشی، سیدعلی اكبر، قاموس قرآن، دارالكتب الاسلامیه ، چاپ چهارم، 1371 ش، ج 1، ص49 ). دربعضی از روایات را توان تیراندازی و در بعضی دیگر دژهای مستحكم معنا كرده اند (همان). در بعضی دیگر با رنگ سیاه خضاب كردن محاسن معنا كرده اند( همان، ص50 ( روشن است كه روایات بیانگر بعضی از مصادیق» قوه« است كه متناسب با عصر نزول آیه می باشد. ترهبون به عدو الله و عدوكم به منزله علت این دستور یعنی به منظور ترساندن دشمنان خدا و دشمنان خود همیشه آماده باشید برخی از فقهاء نتیجه گرفته اند كه هر چه، به آن ترساندن حاصل شود، خوب است. (مجمع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت، داراحیاء التراث العربی، 1379 ق، جلد پنجم ) .

نتیجه آنكه، عناوینی كه در آیات یاد شده مطرح است و درباره ی مجاهدان راه خدا به كار رفته مانند »جهاد با جان«، »معامله با خدا و خریدن بهشت و رضای الهی دربرابر بذل جان« ، » آمادگی نظامی به منظور ایجاد رعب در دل دشمن« ،»ضرورت فداكاری وجان بازی در راه حمایت از پیامبر و دین خدا « همگی درباره ی كسانی كه با قصد قربت مقابله با دشمنان دین خدا به عملیات استشهادی اقدام می كنند، صادق است.

ایثار در لغت به معنی «برگزیدن، عطاکردن، غرض دیگران بر غرض خویش مقدم داشتن، منفعت غیر را بر مصلحت خود مقدم داشتن» (۴) و شهادت یعنی «مجموعه باورها، آگاهی ها، آداب و اعتقادات و اعمالی که موجب وصول انسان به عالی ترین درجه کمال، یعنی مرگ آگاهانه در راه خدا می شود.» (۵)
ایثار، که یک واژه عام است، در همه مکتب ها و فرهنگ ها وجود دارد، ولی در اسلام مفهوم آن از یک برتری خاصی برخوردار است و هر تلاش، فداکاری، بخشش و جایگزینی را ایثار نمی گویند، بلکه ایثار در اسلام، دارای پیش زمینه ای چون اخلاص در راه خدا بودن دارد. ایثار بیانگر رشد و معرفت انسانی است و این موقعی است که انسان به یک تکامل روحی دسترسی پیدا کند. ایثارگری از آنجایی که حامل پیام هایی همچون: خداخواهی، دین باوری، خدایابی، انسان دوستی و دگرخواهی، شهادت، رشادت، از خودگذشتگی، عزت و عظمت و... است، در بین ما تقدس پیدا کرده و ما از این که افرادی ایثارگر را در بین خودمان داریم، احساس امنیت می کنیم. لازم به تذکر است که صفت ایثارگری در سطح زندگی اجتماعی نیز تبلور پیدا می کند و کارکردهای مثبتی دارد و باعث ایجاد همبستگی های اجتماعی و انسجام جامعه است و مناسب نیست که این وجه آن نادیده گرفته شود. ایثار یک هیجان زودگذر و بروز یک احساس آنی نیست، بلکه استکمال شعوری است که در یک انتخاب تجلی می یابد.

ایثار در لغت به معنی «برگزیدن، عطاکردن، غرض دیگران بر غرض خویش مقدم داشتن، منفعت غیر را بر مصلحت خود مقدم داشتن» (۴) و شهادت یعنی «مجموعه باورها، آگاهی ها، آداب و اعتقادات و اعمالی که موجب وصول انسان به عالی ترین درجه کمال، یعنی مرگ آگاهانه در راه خدا می شود.» (۵)
ایثار، که یک واژه عام است، در همه مکتب ها و فرهنگ ها وجود دارد، ولی در اسلام مفهوم آن از یک برتری خاصی برخوردار است و هر تلاش، فداکاری، بخشش و جایگزینی را ایثار نمی گویند، بلکه ایثار در اسلام، دارای پیش زمینه ای چون اخلاص در راه خدا بودن دارد. ایثار بیانگر رشد و معرفت انسانی است و این موقعی است که انسان به یک تکامل روحی دسترسی پیدا کند. ایثارگری از آنجایی که حامل پیام هایی همچون: خداخواهی، دین باوری، خدایابی، انسان دوستی و دگرخواهی، شهادت، رشادت، از خودگذشتگی، عزت و عظمت و... است، در بین ما تقدس پیدا کرده و ما از این که افرادی ایثارگر را در بین خودمان داریم، احساس امنیت می کنیم. لازم به تذکر است که صفت ایثارگری در سطح زندگی اجتماعی نیز تبلور پیدا می کند و کارکردهای مثبتی دارد و باعث ایجاد همبستگی های اجتماعی و انسجام جامعه است و مناسب نیست که این وجه آن نادیده گرفته شود. ایثار یک هیجان زودگذر و بروز یک احساس آنی نیست، بلکه استکمال شعوری است که در یک انتخاب تجلی می یابد ...

فرماندار میاندوآب تاکید کرد: باید اصالت فرهنگ ایثار و شهادت در جامعه حفظ شده و شاخصه‌های این فرهنگ بسط و گسترش یابد.

حمید جلالی در گفت‌وگو با خبرنگار خبرگزاری دانشجویان ایران(ایسنا) منطقه آذربایجان‌غربی، گفت: فرهنگ ایثار و شهادت فرهنگ جدیدی نیست و از قدمت تاریخی بسیاری برخوردار است چرا که انسان‌ها از دیرباز برای حفظ دستاوردهای خود نیاز به شجاعت و شهامت داشتند.

وی افزود: انقلاب اسلامی در عصر جدید معنا، مفهوم و قداست خاصی به فرهنگ ایثار و شهادت داده و زیبایی این مسئله را دو چندان کرده است چون تقویت نظام دینی برای نخستین مرتبه در دنیا به رهبری امام خمینی (ره) مطرح شد که ملت بزرگ ایران نیز برای حفظ آن شهامت و شجاعت بسیاری نشان دادند.

وی ابرازکرد: تمامی پژوهشگران مسائل اجتماعی از کشورمان تعریف جدیدی از ایثار و شهادت در هشت سال دفاع مقدس مشاهده کردند که این بسیج به طور کلی در راستای حفظ چارچوب و ساختارهای نظام اسلامی شکل گرفت و به قشر خاصی نیز وابسته نیز نبود چراکه در دوران جنگ تحمیلی همه مردم از پیر و جوان و زن و مرد به میدان مبارزه علیه دشمن آمدند.

جلالی با اشاره به مشکلات و موانع ترویج فرهنگ ایثار و شهادت در جامعه گفت: فرهنگ زمانی به شکل ارادی و زمانی به شکل غیر ارادی و گزینشی منتقل می‌شود که همانند تهاجم فرهنگی به شکل مثبت و منفی بر فرهنگ بومی ملتی سیطره می‌یابد بنابراین در چنین شرایطی شبیخون فرهنگی به وجود می‌آید که این اصطلاح را براین نخستین مرتبه در عرصه بین‌الملل، مقام معظم رهبری مطرح کردند بنابراین اگر فرهنگی خواستار حفظ کلیت وجودی خود بوده و می‌خواهد از تهاجم و شبیخون فرهنگی مصون بماند باید با قدرت، ساختار وجودی خود را حفظ کرده و براساس آن پیشروی کند. اگر فرهنگ ملتی بر کشورمان تحمیل شود و اساس و بنیان آن از نشانه رود و در این راستا نتواند اصالت خود را حفظ کند در این صورت در ترویج فرهنگ خود دچار مشکل می‌شود.

جلالی خاطرنشان کرد: دشمن به صورت همیشگی در راستای از بین بردن فرهنگ اصیل ایرانی تلاش می‌کند بنابراین باید آینده فرهنگ ایثار و شهادت را در جامعه عقیم و بن بست نشان نداده و با ترسیم چشم‌اندازی روشن و شفاف برای آن، در راستای ترویج این فرهنگ اهتمام ورزید.

فرماندار میاندوآب گفت: در جنگ هشت ساله عراق علیه ایران که تمامی دول دنیا صدام و بعثی‌ها را پشتیبانی و حمایت کردند رزمندگان اسلام به تبعیت و مدل سازی از نهضت عظیم عاشورا فرهنگ ایثار و شهامت را به نحو احسن نشان دادند در حالی که دشمن تا دندان مسلح بوده اما کشورمان با دستاهای خالی اما با صلابت از میهن اسلامی دفاع کرد

دفاع از وطن مذموم است یا ممدوح؟

«وَ لا تحْسبنَّ الَّذِینَ قُتِلُوا فی سبِیلِ اللَّهِ أَمْوَاتَا بَلْ أَحْیَاءٌ عِندَ رَبِّهِمْ یُرْزَقُونَ(۱۶۹) فَرِحِینَ بِمَا ءَاتَاهُمُ اللَّهُ مِن فَضلِهِ وَ یَستَبْشرُونَ بِالَّذِینَ لَمْ یَلْحَقُوا بهِم مِّنْ خَلْفِهِمْ أَلا خَوْفٌ عَلَیهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ(۱۷۰) یَستَبْشرُونَ بِنِعْمَةٍ مِّنَ اللَّهِ وَ فَضلٍ وَ أَنَّ اللَّهَ لا یُضِیعُ أَجْرَ الْمُؤْمِنِینَ(۱۷۱)»

«البته نپندارید که شهیدان راه خدا مرده‌اند بلکه زنده به حیات ابدی شدند و در نزد خدا متنعم خواهند بود.(۱۶۹) آنان به فضل و رحمتی که از خداوند نصیبشان گردیده شادمان‌اند و به آن مؤمنان که هنوز به آنها نپیوسته‌اند و بعداً در پی آنها به راه آخرت خواهند شتافت مژده دهند که از مردن هیچ نترسند و از فوت متاع دنیا هیچ غم مخورند. (۱۷۰) و آنها را بشارت به نعمت و فضل خدا دهند و اینکه خداوند اجر اهل ایمان را هرگز ضایع نگرداند.(۱۷۱)»

شَهید به کسی می‌گویند که به مرگ معمولی نمی‌میرد، بلکه در راهی مقدس که گاهی ملی و گاهی مذهبی است کشته می‌شود.

شهادت در دین اسلام به‌معنای کشته شدن در راه خدا است. و در اسلام شهید به کسی گفته می‌شود که جان خود را در راه خدا فدا کند.

 در دین اسلام کسی که به شهادت رسیده طی احکام خاصی نیاز به غسل و کفن نیز ندارد و حتی در بعضی احادیث و روایات از پیامبر اسلام و امامان شیعه بدون هیچ سوال و جوابی جز حق الناس وارد بهشت می‌شوند.

اي انسانها و اي بشريّت، به خود آييد، هدف ما را در پيش چشم داشته باشيد؛ و ببينيد كه ما براي چه به پا خاستيم، به خاطر چه كشته شديم. ما براي بقا و شرف اسلام، براي حفظ آبرو و آزادي شما، براي بزرگداشت مقام انسانيّت به پيشواز مرگ رفتيم. ما براي حفظ قرآن مبارزه كرديم. و تو اي انسان آينده، وارث ما و نگهبان آيين و مكتب ما باش. نگذار كه نور هدايت قرآن خاموش شود؛ نه تنها براي خود، بلكه براي جامعة انساني فكر نكن. اين قيام ما اوّلين و آخرين نيست. از آغاز بوده و باز هم پديد خواهد آمد. راه ما سرمشق همة كساني است كه مي‌خواهند كاري از پيش ببرند.  

 
همه بدانند كه اسلام ما ذليل نيست، اسلام ما اسلام سرافراز است، اسلام حسين(ع)‌ است، اسلامي است كه حسين عزيز در آن صحراي گرم و سوزان همه چيزش را براي آن داد و تنها رضاي خدا را خواست.



و شما جوانان، حركتي كنيد و اين كربلاسازان را يار باشيد و اسلام رسول‌الله را از نو زنده كنيد. اسلام احتياج به خون دارد؛ براي رضاي خدا خون بدهيد